PORADNIK INWESTORA
Co zrobić jeśli w miejscu planowanej inwestycji budowlanej natrafiono na obiekty archeologiczne lub w miejscu prowadzenia prac zarejestrowane jest stanowisko archeologiczne? Kto wydaje pozwolenia na prowadzenie prac archeologicznych? Kto może prowadzić badania/nadzory archeologiczne, jakie musi posiadać kwalifikacje? Dlaczego należy uzyskać decyzję na Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków zezwalającej na przeprowadzenie prac na terenie objętym ochroną konserwatorską itp.? Wszystkich zainteresowanych odpowiedziami na te pytania zapraszam do zapoznania się z ponizszym tekstem.
Dziedzictwo archeologiczne podlega ochronie prawnej. W Polsce podstawą ochrony jest ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 roku (Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568).
Dziedzictwo archeologiczne jest nieodnawialne, gdyż nie jest możliwe odtworzenie uszkodzonego układu warstw stanowiska archeologicznego. Wszelkie ingerencje w strukturę nieruchomego zabytku archeologicznego są nieodwracalne, każde działanie polegające na pracach ziemnych w jego obrębie powoduje trwałe uszkodzenia. Dotyczy to również archeologicznych badań wykopaliskowych, które są eksperymentem jednorazowym, ponieważ w efekcie prowadzą do zniszczenia zabytku.
Zasób dziedzictwa archeologicznego jest nie tylko nieodnawialny, ale również:
- jest narażony na zniszczenie w wyniku działalności sił przyrody i człowieka
- jest własnością publiczną.
Wydobywanie zabytków z ziemi bez naukowej dokumentacji ich kontekstu pozbawia nas cennych informacji o naszej historii i niszczy dziedzictwo archeologiczne. Dokumentacja jest też podstawą oceny prawidłowości przeprowadzenia badań wykopaliskowych. Wszelki kolekcjonowanie zabytków archeologicznych z nielegalnych źródeł sprzyja procederowi rabunkowych wykopalisk, sprzyja niszczeniu stanowisk archeologicznych pozbawiając nas możliwości poznania przeszłości. Stwarzaj rynek zbytu dla pozyskanych w ten sposób antyków, co w świetle prawa jest paserstwem. Ratowanie dziedzictwa polega na utrzymywaniu go w stanie możliwie nienaruszonym.
Zabytkiem archeologicznym jest każdy ślad działalności człowieka znajdujący się w ziemi lub pod wodą, którego zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Można wyróżnić dwa typy zabytków archeologicznych: ruchome i nieruchome. Zabytki ruchome to przedmioty związane z działalnością człowieka w przeszłości. Z perspektywy nauki i dziedzictwa znacznie ważniejsze są jednak archeologiczne zabytki nieruchome – stanowiska archeologiczne, czyli zespoły obiektów o charakterze kultowym, grobowym, mieszkalnym lub gospodarczym, otaczający je układ warstw glebowych oraz znajdujące się w nich zabytki ruchome (Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 3 pkt. 1 i 4).
Zgodnie z art. 6 pkt. 3 tejże ustawy, ochronie i opiece podlegają – bez względu na stan zachowania, zabytki archeologiczne będące w szczególności: pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyskami, kurhanami, reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej.
Nawet jeśli w miejscu planowanej inwestycji np. na działce budowlanej nie zarejestrowano stanowiska archeologicznego – nie wyklucza to jednak możliwości, że w miejscu prac/robot budowlanych nie natrafi się na zabytki archeologiczne, obiekty etc. Konieczne jest aby już na etapie planowania inwestycji dokładnie sprecyzować warunki konserwatorskie, umożliwiające jej podjęcie (oraz jeśli będzie taka konieczność – wliczenie w przewidywane koszty badań lub nadzoru archeologicznego).
Poszukiwanie zabytków w Polsce jest legalne pod warunkiem prowadzenia uzyskania pozwolenia od właściwego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Poszukiwanie zabytków bez pozwolenia lub wbrew jego warunkom jest wykroczeniem.
Różnica między badaniami archeologicznymi, a nadzorem archeologicznym:
Nadzory archeologiczne polegają na monitorowaniu prac budowlanych na terenach gdzie istnieje przypuszczenie, że w ziemi przetrwały obiekty zabytkowe. Jest to forma nadzoru podczas prac ziemnych, która ma na celu odkrycie archeologicznych zabytków wcześniej nieujawnionych. Jeśli w ich trakcie zostaną znalezione zabytki archeologiczne Wojewódzki Konserwator Zabytków może nakazać przeprowadzenie na archeologicznych badań ratowniczych.
Badania archeologiczne to prace badawcze służące stwierdzeniu występowania, rozpoznaniu, zadokumentowaniu i naukowemu opracowaniu archeologicznych zabytków. W ich skład wchodzą m.in archeologiczne badania rozpoznawcze; badania wykopaliskowe. Wykonywane są na większą skalę, niż nadzory. Badania wykopaliskowe, polegają na pracach ziemnych w obrębie archeologicznego stanowiska i mają na celu systematyczne i metodyczne odsłanianiu jego elementów w celu ich zadokumentowania.
Jeśli w miejscu planowanej inwestycji, robót budowlanych zarejestrowane jest stanowisko archeologiczne wówczas przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budowę należy uzyskać pozwolenie wydane przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, zezwalające na przeprowadzenie planowanych prac (zgodnie z art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane, Dz. U. z 1994 r. Nr 89, poz. 414 z późn. zm.). Prowadzenie robót budowlanych na obszarze nie wpisanym do rejestru zabytków, ale objętych ochroną konserwatorską na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jest możliwe jedynie w uzgodnieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, który jest zobligowany do zajęcia stanowiska, w terminie 30 dni od dnia otrzymania wniosku. Po tym terminie, uznaje się zgłoszone warunki projektowe za uzgodnione.
Zgodnie z art. 117 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568 z późniejszymi zmianami, w przypadku gdy inwestor przeprowadzeni roboty budowlane bez wymaganego pozwolenia, lub w sposób odbiegający od warunków i zakresu określonego w posiadanym pozwoleniu wiąże się z karą grzywny – dla osób odpowiedzialnych za inwestycję w przypadku zniszczenia lub uszkodzenia zabytku, a WKZ – niezależnie od postępowania karnego ma prawo m.in. nakazać na koszt sprawcy przywrócenie zabytku do poprzedniego stanu lub uporządkowanie terenu, a więc nie tylko zaprzestania prac, ale i w przypadku stanowisk archeologicznych o własnej formie krajobrazowej odtworzenie ich poprzedniego wyglądu. Niedopełnienie wymogów związanych z uzyskaniem decyzji z WKZ, naraża inwestora na rożnego rodzaju sankcje ze strony organów nadzoru budowlanego np. w postaci decyzji nakazującej wstrzymanie prowadzonych robót (art. 50 ust. 1 pkt 4 ustawy o prawie budowlanym), a w przypadku nieuzupełnienia wymogów – nawet do rozbiórki planowanej inwestycji.
Przedmioty będące zabytkami archeologicznymi odkrytymi, przypadkowo znalezionymi albo pozyskanymi w wyniku badań archeologicznych, stanowią własność Skarbu Państwa. Należy zabezpieczyć znalezisko przed zniszczeniem i niezwłocznie zawiadomić o znalezieniu tego przedmiotu właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków oraz władze gminy/miasta.
Badania ratunkowe wstrzymujące roboty inwestycyjne nie mogą trwać dłużej niż miesiąc od dnia doręczenia decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Jednak gdy znaleziska posiadają wyjątkową wartość WKZ może wydać decyzję o przedłużeniu wstrzymania robót do 6 miesięcy.
Nie zgłoszenie znaleziska archeologicznego lub narażenie go na zniszczenie bez powiadomienia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (WKZ) podlega według prawa karze grzywny (art. 115 ustawy o ochronie zabytków).
Nawet jeżeli na terenie przeznaczonym pod inwestycję nie zarejestrowano do tej pory żadnego zabytku archeologicznego, nie wyklucza to jego istnienia.
Także wówczas gdy Wojewódzki Konserwator Zabytków nie zgłasza zastrzeżeń do przedstawionego planu inwestycji, nadal musimy się liczyć z możliwością przypadkowego natrafienia w toku prac budowlanych na materiał archeologiczny. Żeby uniknąć niepotrzebnych przestojów w realizacji inwestycji, wskazane jest wynajęcie archeologa, aby przed rozpoczęciem robót budowlanych wykonał badania rozpoznawcze i stwierdził, czy w miejscu planowanej inwestycji znajdują się zabytki archeologiczne.
Koszty związane z badaniami rozpoznawczymi są niewielkie w stosunku do strat wynikających z odwlekania realizacji inwestycji bądź przestojów w trakcie procesu inwestycyjnego.
Wszelkiego rodzaju badania archeologiczne mogą wykonywać jedynie wykwalifikowani archeolodzy tj. osoby, które posiadają tytuł zawodowy magistra uzyskany po ukończeniu wyższych studiów na kierunku archeologia oraz odbył co najmniej 12-miesięczną praktykę zawodową w zakresie tych badań. Przy ustalaniu czasu trwania praktyki nie uwzględnia się jednakże: uczestnictwa w badaniach archeologicznych prowadzonych metodą powierzchniową, nadzorów archeologicznych i rozpoznawania obiektów archeologicznych przy pomocy odwiertów oraz udziału w opracowywaniu zabytków odkrytych w trakcie badań archeologicznych (§ 10 rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich… Dz. U. z 2004 r. Nr 150 poz. 1579). Integralną część prac archeologicznych stanowi sprawozdanie z badań i opracowanie wyników badań. Osobą zobowiązaną do sporządzenia sprawozdania jest kierownik badań, który jest również odpowiedzialny za opracowanie wyników prac archeologicznych (co nie jest jednak zawsze jednoznaczne z autorstwem opracowania).
Należy pamiętać, że ustawowo nadzór nad prawidłowym wykonaniem prac ratowniczych przy zabytkach archeologicznych sprawuje WKZ (art. 91 ustawy o ochronie zabytków). Wojewódzki konserwator zabytków w udzielonym pozwoleniu określa również przyszłe miejsce przechowywania pozyskanych zabytków. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w pracach badawczych/ratowniczych WKZ może decyzją administracyjną cofnąć pozwolenia na prowadzenie badań, a tym samym je wstrzymać. W rezultacie odbija się to na terminie realizacji planowanej inwestycji. Należy więc z dużą ostrożnością dobierać wykonawcę koniecznych badań.
Koszty badań archeologicznych
W interesie inwestora jest przeprowadzenie, jeszcze na etapie wstępnym planowania inwestycji i kalkulowania jej kosztów, ekspertyzy archeologicznej opartej na badaniach rozpoznawczych. Ich zakres powinien potwierdzić lub wykluczyć ewentualny konflikt z archeologicznymi dobrami kultury lub też określić możliwość wystąpienia takiego konfliktu. Koszty takich badań są stosunkowo niewielkie.
Na wysokość środków, które są niezbędne do przeprowadzenia archeologicznych badań rozpoznawczych składają się:
- koszt wykonania kwerendy źródłowej;
- wielkość obszaru objętego planami inwestycyjnymi;
- koszt opracowania wyników (m.in wykonanie dokumentacji z badań, konserwacja zabytków).
W przypadku badań wykopaliskowych, szczegółowa kalkulacja kosztów jest bardzo utrudniona, gdyż w praktyce ustalenie faktycznego kosztu przeprowadzonych badań jest możliwe dopiero po ich zakończeniu. Duży wpływ na wysokość kosztów ma ilość i rodzaj pozyskanego materiału zabytkowego. Koszty ekspertyzy archeologicznej przeprowadzonej przez uprawniony podmiot ciążą na inwestorze, choć może on starać się o dofinansowanie (art. 82a ust. 1 ustawy o ochronie zabytków). Wysokość dotacji to różnica między kosztami planowanych prac archeologicznych i ich dokumentacji, a kosztami stanowiącymi 2% wartości planowanej inwestycji, czyli: dotacja = koszty badań archeologicznych i ich dokumentacji – 2% wartości inwestycji. Jest ona przyznawana, gdy koszty planowanych badań archeologicznych (w tym także dokumentacji) będą wyższe niż 2% kosztów planowanej inwestycji. Dotacja może być przyzna także w sytuacji, gdy w trakcie realizacji inwestycji nastąpi niespodziewane odkrycie nieznanego wcześniej zabytku archeologicznego. W takim wypadku zabytek musi zostać wpisany do rejestru lub ujęty w ewidencji wojewódzkiego konserwatora zabytków, który określa zakres i rodzaj badań archeologicznych.
- powierzchnia obszaru objętego badaniami oraz pora roku, w której są one prowadzone;
- rodzaj stanowiska archeologicznego, na którym badania będą prowadzone (np. w przypadku cmentarzysk, w koszty należy wliczyć badania antropologiczne), co wiąże się z koniecznościa przeprowadzenia analiz specjalistycznych potrzebnych do opracowania wyników (badania antropologiczne, dendrochronologiczne, geofizyczne etc.)
- możliwość użycia ciężkiego sprzętu w fazie zdjęcia humusu na terenie przeznaczonym do badań (głębokość i rodzaj sprzętu);
- warunki fizjograficzne (zalesienie, rodzaj gleb, szata roślinna itp.);
- stratygrafia kulturowa stanowiska (tzw. „ilość faz użytkowania stanowiska”);
- rodzaje obiektów wchodzących w skład stanowiska;
- miąższość nawarstwień kulturowych;
- środki niezbędne na konserwację wydobytych zabytków (w zależności od ilości pozyskanych zabytków oraz materiału z którego zostały wykonane);
- koszt opracowania wyników badań (dokumentacja opisowa, fotograficzna, graficzna etc.)
Archeologiczne badania wykopaliskowe mogą być rozliczane na podstawie jednego z trzech typów kosztorysów:
- Kosztorys wynikowy: Prace badawcze finansowane są na bieżąco zgodnie z ponoszonymi przez wykonawcę kosztami, a rozlicznie końcowe następuje po udokumentowaniu wszelkich poniesionych kosztów – inwestor nie jest w stanie określić koniecznych nakładów przed ukończeniem badań;
- Kosztorys ryczałtowy: Przyjmuje się stały koszt przebadania jednostki powierzchni stanowiska archeologicznego, co powoduje, że ustala się niezmienny koszt przeprowadzenia badań, który zależy jedynie od wielkości obszaru objętego pracami archeologicznymi;
- Koszt relatywny: Określa się koszt przebadania jednej jednostki powierzchni najprostszego stanowiska archeologicznego. Następnie na podstawie wyników badań rozpoznawczych określa się za pomocą systemu współczynników, odpowiadających wymienionym wcześniej czynnikom kształtującym koszty badań wykopaliskowych, stopień komplikacji stanowiska. Na tej podstawie szacuje się koszt przebadania jednej jednostki powierzchni. Mnożąc tą kwotę przez powierzchnię stanowiska, otrzymujemy przybliżony koszt badań. W ten sposób inwestor może przygotować się do sfinansowania prac archeologicznych. Rozliczenie następuje po przebadaniu stanowiska. Ostateczny koszt badań oblicza się weryfikując zastosowane modyfikatory z faktyczną sytuacją badawczą na stanowisku.
Należy pamiętać że:
Zabytki, za wyjątkiem zabytków archeologicznych, mogą być własnością prywatną, samorządową lub państwową, mogą też należeć do związków wyznaniowych. Przedmioty będące zabytkami archeologicznymi stanowią własność Skarbu Państwa.
"ARIKO" PRACOWNIA ARCHEOLOGICZNO-KONSERWATORSKA 